Column | Jaap Goudsmit
Op 23 januari 2025 overleed geliefd ontwerper en docent Hartmut Kowalke in zijn woonplaats Breda. Tijdens zijn afscheidsdienst haalden collega’s, studenten en vrienden herinneringen aan hem op.
Hartmut werd op 14 januari 1941 geboren in Mettmann, Duitsland. Hij volgde zijn opleiding aan de Hochschule für Gestaltung in Ulm, waar hij werd gescout door Total Design dat hem naar Nederland haalde. Daar werkte hij samen met Wim Crouwel en Benno Wissing. Na gewerkt te hebben als partner bij verschillende toonaangevende ontwerpbureaus, was hij een zeer gerespecteerd docent aan de Academie St. Joost Breda van 1986 tot zijn pensioen in 2000.
Jaap Goudsmit over Hartmut Kowalke
Hartmut was één van mijn beste vrienden en van beste vrienden heb je er niet veel, vrienden waarmee elk gesprek vertrouwd voelt en elk gesprek betekenis heeft. Ik had er drie, een luxe. Van Hartmut’s aanwezigheid heb ik 50 jaar mogen genieten. En wat was het een avontuurlijke en spannende reis. Hartmut, ik ben je zo dankbaar dat je mij als je vriend al die jaren in al mijn gekkigheid en wispelturigheid accepteerde en me het gevoel gaf elke kronkel in mijn hersenen te begrijpen en te waarderen, ook als iedereen anders mij weer eens voor gek verklaarde.
Hartmut herkende in mij zoals hij het zelf zei zielsverwantschap. Wat dat was hebben we die 50 jaar aan een onderzoek onderworpen, een onderzoek naar de vorm van inhoud en expres zeg ik niet de relatie tussen vorm en inhoud. Dat vond Hartmut te ‘goedkoop’. De vorm van onze vriendschap was werken en er werk van maken. Om de vriendschap van Hartmut te verdienen liet hij je hard werken, maar hij dwong je nergens toe, alles met die kwinkslag in zijn ogen, hij deed je voor hoe dat moest. Hartmut liet zich niet makkelijk kennen en hij begon er niet aan je uit te leggen wie hij was, hij demonstreerde wie hij was. Je wist eigenlijk nooit precies wat hij dacht of voelde. Maar als je goed keek dan zag je wat hij van je verwachtte en wie hij was. Hoe zag ik Hartmut? Ik zag zijn borstzakje met de in vieren gescheurde blanke A4 velletjes, bijeengehouden door een karakteristieke papierklem. Daarop schreef hij dag-in-dag-uit steekwoorden, die hij stug bewaarde en als een vorm van extern geheugen op zijn extreem lange bureau legde.
Kortom je leerde van Hartmut de discipline om iets af te krijgen, Hartmut leefde de onlosmakelijkheid van vorm en inhoud. Hij gaf de chaos van het leven vorm. Ik heb op een bepaald moment een foto gemaakt van zijn badkamer, de dorre wilde tak in een glas op de badrand, op het strakke buffetje een houten busje en een houten kom met daarin het fraaie hoofdmassage apparaatje en er naast, strak geordend, een nagelknipper, een tenenknipper, een neushaarschaartje en een soort van merkwaardig bijna medisch harkje. Alles verried het Kurort-Duits zijn van Hartmut met een streng boeddhistische ondertoon.
Bij mij is Hartmut onlosmakelijk verbonden aan een gemeenschap van een soort lotsverbondenen die wij, Fransje en ik, in Amsterdam leerden kennen en waarbinnen wij, ik mag wel zeggen tijdens onze hele medische studie, dag en nacht doorbrachten. Een soort kunstenaarscollectief rond Wies Smals van de Appel, Uwe Laysiepen en Marina Abramović, Dale Frank en Joost Elffers en Pat Steir en Pjotr, die ik mij niet meer helder herinnerde, alleen wat voor sombere schilderijen hij maakt. Een van de eerste kunstwerken die Hartmut in dat tienjarige groeps- of beter groeiproces (met mij, voor mij) maakte, was mijn UvA promotieboekje in 1982. Dat was mijn kennismaking met Hartmut’s visie op fundamentele wetenschappelijke kennis. Zo hadden wij onze eerste les geleerd. Les twee was voor mij het affiche experiment in kleur voor de tentoonstelling in december 1984 van Pat Steir in het Brooklyn Museum, ‘The Breughel Series’. Het eerste boekje dat Hartmut en ik samen met tekenaar en animatiefilmer Maarten Koopman maakten kwam uit in 1988, ‘Waarom baart een muis geen olifant’. Het was een kolfje naar Hartmut’s hand, een boekje over de wetmatigheid van ontstaan, ontwikkeling en einde van het leven op aarde. Dit zette de toon voor vriendschap en werk. Relation=work zoals Ulay en Marina het uitdrukten in hun performance uit die tijd.
Hartmut heeft mij niet meer losgelaten, en Béla Zsigmond in mijn schoot geworpen, samen met Oscar Smeulders werkten we als gekken. In 2013 ‘The Vaccine Bug’, we maakten catalogi, websites en als hoogtepunten in 2012 ‘The Serendipity Manual’, in 2015 ‘The Immorbidity Alphabet’, in 2016 ‘The Art of Facing Mortality’ en ‘The Time of Your Life’ in 2016. De dood leek ons op de hielen te zitten. In 2020 wist Hartmut dat ons werkstuk ‘vriendschap’ op zijn einde liep. We maakten wel plannen maar wisten dat we ze niet meer zouden maken, hij werd daar terneergeslagen door. Op het laatst, in 2023 ben ik nog luxe gaan eten met hem in Breda en in de zomer 2024 was hij met mij voor het laatst in Amsterdam en twee weken voor zijn dood hadden we ons laatste ‘echte’ gesprek. Hij had het over Nietzsche, Kant en Heine, terug naar zijn oorsprong. Met Goethe in het centrum.
Ik herinnerde hem eraan dat ik nooit zou vergeten dat hij tegelijkertijd, twee pennen vasthoudend, met zijn linkerhand van links naar rechts kon schrijven en tegelijk met zijn rechterhand van rechts naar links. Ik zei dat hij mijn genie was. Typisch Hartmut antwoordde hij: “ik ben geen genie, dat was Leonardo da Vinci. Daar kan jij nog wat van opsteken als linkshandige”, een twinkeling in zijn ogen. Leonardo was linkshandig en die ontdekte als peuter dat hij linkshandig was en van de ene dag op de andere ging hij zijn brieven met links in spiegelschrift, vermoedelijk als enig op aarde, van rechts naar links schrijven en is dat zijn hele leven blijven doen. Hartmut is mijn Leonardo, Hartmut zit nu in mij, de wetenschap verenigd met de kunst, het woord verenigd met de letter. Ik weet zeker dat ik bij alles wat ik nog met je vrienden blijf doen aan jouw wijsheid zal blijven denken. Maar of we kunnen voldoen aan jouw standaard? Het is de vraag. Maar proberen blijven we. Lieve Hartmut, dank dat je ons in je leven hebt toegelaten. We hielden met heel ons hart maar ook met heel ons brein van je. En dat blijven we zolang als we leven doen.
Jaap Goudsmit
Dutch Graphic Roots #68 Hartmut Kowalke
In 2000 ging Gert Staal met Hartmut in gesprek, naar aanleiding van het afscheid van Hartmut als docent Grafische Vormgeving aan de Academie St. Joost in Breda. Lees het hele interview op dutchgraphicroots.nl
